کاشت، داشت و برداشت بادمجان

مقدمه

بادمجان (Eggplant) با نام علمی Solanum melongena L. یکی از سبزیجات مهم خانواده solanaceae می باشد. مجموع تولید بادمجان دنیا حدود 45 میلیون تن است. چین با 58 درصد ( 29 میلیون تن )، هند با 12 میلیون تن و جمهوری اسلامی ایران با 1/3 میلیون تن رتبه های اول تا سوم تولید دنیا را در اختیار دارند (2012, FAO ).

متوسط عملکرد بادمجان کشور 31/6 تن در هکتار است. استان های مهم تولیدکننده بادمجان کشور به ترتیب عبارتند از: خوزستان، هرمزگان، تهران، فارس، سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، بوشهر و منطقه جیرفت وکهنوج. مرکز اولیه تنوع بادمجان، هند و مرکز ثانوبه آن چین می باشد . ایران نیز در کمربند مناطق دارای تنوع از نظر بادمجان قرار گرفته است و توده های بومی این محصول در ایران وجود دارند . شمال آفریقا نیز جزو مناطقی است که خویشاوندان وحشی بادمجان به وفور در آن یافت می شوند. بادمجان منبع بسیارخوبی از ویتامین ها و مواد معدنی است و از لحاظ ارزش غذایی کل با گوجه فرنگی قابل مقایسه می باشد. 100 گرم بادمجان دارای 24 کیلو کالری انرژی، 1/1 گرم پروتئین، 0/2 گرم چربی، 11 میلی گرم کلسیم، 25 میلی گرم فسفر، 0/4 میلی گرم آهن، 630 واحد بین المللی ویتامین آ، 0/04 میلی گرم تیامین، 0/07 میلی گرم ریبوفلاوین، 0/04 میلی گرم نیاسین و 120 میلی گرم اسید اسکوربیک است. علاوه بر ویتامینها و املاح یادشده، بادمجان دارای فیتونوترینت هایی است که خاصیت آنتی اکسیدانی فوق العاده ای دارند . اجزای فنولیکی دارای خاصیت ضدسرطانی، ضدکلسترول بد خون و ضدویروسی می باشد. اهمیت بادمجان به علت طعم و مزه، قابلیت خوب حمل و نقل و شرایط ویژه کنسروکردن است. بادمجان درتهیه غذاهای مختلف، همچنین انواع ترشی ها کاربرد دارد. ریشه بادمجان برای درمان آسم به کارمی رود. در برگ بادمجان موادی وجود دارد که باعث ترشح بزاق می گردد. همچنین ازبرگ آن در معالجه بیماری برونشیت، آسم و بیماری های دستگاه مجاری ادراری استفاده می شود .

مشخصات گیاه شناسی بادمجان

ارتفاع بادمجان بین 1/5تا 0/5 متر می باشد. ریشه آن سطحی، منشعب و قوی است. ساقه آن نیمه خشبی، سبزرنگ و دارای شاخه های فرعی گسترده می باشد. برگ ها ساده، کنگره دار، سبز روشن و مانند سایرگیاهان این خانواده کرکدار می باشند. گل ها به صورت منفرد و یا درخوشه های دو یا چندتایی ظاهر می شوند. وقتی گل ها به صورت منفرد باشند میزان ریزش آنها 80 درصد کمتر از حالتی است که به صورت خوشه ای ظاهر شوند. گلها به اندازه 5 تا 3 سانتیمتر با دمگل مشخص، دارای 5 کاسبرگ، 5 گلبرگ به هم پیوسته به رنگ بنفش و سفید و 5 پرچم زرد رنگ که مادگی را کاملاً احاطه کرده می باشند.گلها 40 تا50 روز پس از نشاکاری ظاهر می شوند . بازشدن گل ها و پخش شدن گرده ها معمولاً بین ساعات 6 تا 11 صبح تحت تأثیر روشنایی، دما و رطوبت منطقه روی می دهد و با مشاهده و تجربه مشخص می گردد. بادمجان فاقد نیاز ویژه به طول روز جهت گلدهی است. بادمجان به طور معمول گیاهی با خودگرده افشانی بالاست و میزان دگرگشنی آن بستگی به ژنوتیپ، محل و میزان فعالیت حشرات دارد. میزان دگرگشنی در AVRDC بین صفر تا 8/2 درصد گزارش شده است . رام میزان دگرگشنی بادمجان را بین 0/7  تا 29 درصد گزارش کرده است. میزان دگرگشنی در ارقام هندی بیشتر از ارقام چینی است. میوه بادمجان از نوع سته یعنی نوعی میوه گوشتی است که دانه ها در داخل آن قرار می گیرند. کاسبرگ ها با میوه رشد می کنند و اغلب دارای خارهای زیادی هستند که در موقع برداشت محصول مشکلاتی را به همراه دارد. میوه های بادمجان در دامنه وسیعی از نظر شکل و رنگ می باشند. میوه ها در ارقام مختلف به رنگ های سیاه، ارغوانی، سبز، سفید، ابلق و رنگ های بینابین دیده می شوند. از نظر شکل میوه نیز تنوع بالایی در بادمجان وجود دارد و ارقام مختلفی از باریک و دراز تا کاملاً گرد در بادمجان مشاهده می شود . بذر زرد رنگ و دارای فرورفتگی کوچک است. قطر بذر 2 تا 4 میلی متر و ضخامت آن نیم تا یک میلیمتر است.

شرایط آب وهوایی برای کاشت بادمجان

بادمجان بومی نواحی گرم بوده و در مقابل سرما حساس است (دمای کمتر از 16 درجه سانتیگراد خسارت به بارمی آورد ). برای تولید بادمجان، یک فصل رشد طولانی حدود 120 روز نیاز است. بهترین رشد بادمجان دردمای 21 تا 29 درجه سانتیگراد اتفاق می افتد. دما و رطوبت بالا نیز عملکرد را کاهش می دهد. بادمجان می تواند خشکی و غرقابی را تحمل کند ولی دوره های طولانی غرقاب خاک باعث شیوع پاتوژنهای فساد ریشه می شود. بادمجان را از لحاظ نیاز نوری جزو گیاهان خنثی طبقه بندی می کنند ولیکن برای رشد و نمو مطلوب نیاز به گرما و نورکافی دارد. نورضعیف در ایام زمستان درگلخانه ها، بدشکل شدن میوه و افتادن گل و غنچه را باعث می شود. برای تشکیل مناسب گلها شدت نور بیش از 10 کیلو لوکس نیاز است و در عین حال میزان گرمای داخل گلخانه نباید پائین تر از 20 درجه سانتیگراد باشد. کاهش گرمای هوا و به ویژه گرمای خاک (کمتراز 18 درجه سانتیگراد) نیز اغلب اختلالاتی مثل افتادن گل و غنچه را در پی دارد. اگر هدف تولید بذر باشد، دمای روزانه 25 تا 32  و دمای شبانه 21 تا 27 درجه سانتیگراد مناسب است.

خاک مناسب برای کاشت بادمجان

بادمجان برای رشد مناسب احتیاج به حاصلخیزی خاک و تغذیه کافی دارد . بادمجان می تواند در تمامی خاک های سبک شنی تا سنگین رسی رشد نماید. خاک لوم شنی برای زمانی که زودرسی مورد نظر است ایده آل می باشد. خاک های سنگین برای عملکردهای طولانی تر و تأخیری توصیه می گردد . برای رشد مناسب بادمجان PH 6 تا 6/5  مناسب می باشد. ضمناً ازکشت بادمجان درمزارعی که قبلاً گیاهان خانواده Solanaceae ( گوجه فرنگی، سیب زمینی، فلفل و بادمجان ) کشت شده است بایستی پرهیز شود.

کود مناسب برای بادمجان

بادمجان یک محصول با طول دوره رشد نسبتاً طولانی است و از جمله سبزیجاتی است که مواد غذایی زیادی از زمین جذب می کند. بدین منظور می بایست ازکودهای آلی و شیمیایی قبل ازکشت و همچنین ازکودهای شیمیایی به صورت سرک پس ازکاشت استفاده گردد. بدین منظورمی توان در حین آماده سازی زمین 30 تا 40 تن در هکتارکود دامی پوسیده و یا 10 تن در هکتار کمپوست و یا 3 تن در هکتار کود مرغی را با خاک مزرعه مخلوط نمود. البته اگر زمین مزرعه شنی بوده و یا مزرعه از نظر مواد غذایی ضعیف باشد، می بایست این مقادیر را بالاتر در نظرگرفت. استفاده ازکودهای شیمیایی به صورت مجزا و یا به صورت کود کامل باید در برنامه آماده کردن زمین قرارگیرد. مصرف کودهای شیمیائی می بایست بر اساس آزمون خاک باشد. در صورت کمبود منیزیوم در خاک می بایست از آهک استفاده گردد. کاربرد آهک اگر 3 تا 4 ماه قبل از نشاکاری در خاک توزیع و تثبیت گردد بسیار مؤثرتر از مصرف دیرهنگام آن خواهد بود. به صورت کلی و در صورتی که امکان آزمون خاک وجود نداشته باشد عناصر نیتروژن، فسفر و پتاس به ترتیب به نسبت 200 ،100 و 100 کیلوگرم در هکتار توصیه می گردد. نیمی از نیتروژن، تمامی فسفر و تمامی پتاس قبل از انتقال نشا و باقیماند ه نیتروژن بسته به شرایط خاک در 2 تا 3 مرحله، 30 تا 45  روز پس از نشاکاری مصرف گردد. درآمریکا کودهای شیمیایی کامل را به میزان 800 الی 1100 کیلوگرم در هکتار قبل از آماده سازی زمین، درخاک پخش می کنند.

- فسفر و پتاسیم

میزان مصرف فسفر و پتاس باید بر اساس طبقه بندی حاصلخیزی خاک با توجه به آزمون خاک باشد. فسفر توصیه شده همزمان با نشاکاری یا کمی قبل از آن به کار برده می شود. توصیه می شود که محلولی از کود و آب تهیه گردد و به میزان لازم و متناسب پای هر نشاء ریخته گردد. پتاسیم را به صورت نواری و به فاصله 5 تا 8 سانتیمتر از نشاء 5 تا 8 سانتیمتر زیر ناحیه ریشه نشاء و یا قبل از نشازنی با خاک بستر نشاء مخلوط کنید. تحقیقات نشان داده است که مصرف نواری بهتر از مخلوط کردن با خاک است.

- نیتروژن

خاک های معمول دشت ها 100 تا 150 کیلوگرم در هکتار ازت نیاز دارند. خاک های شدیداً شنی مقدار و یا تعداد دفعات مصرف بیشتری ازت نیاز دارند. میزان نیاز به ازت می تواند بسته به فصل زراعی، میزان بارش، نوع خاک، آبیاری، تراکم گیاهی، طول مدت برداشت و روش و زمان کاربرد تفاوت نماید . خاک های آهکی کوهپایه ها، کوه ها و دره ها 100 تا 120 کیلوگرم در هکتار ازت نیاز دارند. 15 تا 20 کیلوگرم از کود سرک توصیه شده را در زمانیکه اولین میوه ها به اندازه تخم مرغ هستند و بقیه را بسته به نیاز طی 1 تا 3 مرحله مصرف می کنیم. درمورد خاک های سنگین کوهپایه ها و دره ها ازت کمتر و در تعداد دفعات مصرف کمتری نیاز است. بهتر است کود ازته به صورت نواری مشابه با آنچه که برای پتاس شرح داده شد مصرف گردد.

استفاده از کودهای کامل شامل عناصر پرمصرف و کم مصرف، همچون کودهای 20 - 20 – 20، 15 – 15 – 15، 12 – 12 – 12، 15 – 30 – 15 و غیره به صورت محلول پاشی و یا کودآبیاری (حل کردن کود در آب آبیاری) می تواند تاثیر به سزائی در رشد و نمو بوته ها و میوه ها داشته باشد. بهتر است در ابتدای مراحل رشد از کودهای با درصد فسفر بالا جهت ریشه زائی و استقرار بهتر بوته ها و در مرحله گل دهی و میوه دهی از کودهای با درصد پتاسیم بالاتر جهت باروری بالاتر و بهبود عملکرد استفاده گردد.

آماده سازی مزرعه برای کاشت بادمجان

آماده سازی زمین اصلی بایستی در اولین فرصت ممکنه صورت پذیرد تا اینکه انتقال نشاء در اولین زمان ممکن و در روزهای خنک بهار انجام پذیرد. تأخیر در انتقال نشاء بادمجان و مصادف شدن با روزهای گرم تلفات جبران ناپذیری را در پی خواهد داشت که علاوه بر کاهش میزان تولید میوه یا بذر، هزینه های غیر ضروری را نیز به برنامه کشت وارد خواهد کرد. از جمله مشکلات تأخیر در انتقال نشاء می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

 1 - تلفات بالای نشاء در اثر گرمای هوا

 2 - کاهش راندمان نیروی کارگری به دلیل گرمی هوا و در نتیجه بی دقتی آنها در انتقال صحیح نشاء

3 - تلفات بیشتر نشاهای جوان در اثر برخورد با لبه داغ مالچ پلاستیکی

4 - مصادف شدن زمان گلدهی و گرده افشانی با گرمای بیش از حد هوا در مرداد ماه و در نتیجه کاهش عملکرد میوه و بذر

5 - طغیان کنه تارتن در مرحله حساس گلدهی

6 - نیاز به وجین بیشتر به دلیل غالب تر شدن علف های هرز به نشاهای جوان (کشت به موقع باعث برتری بوته های بادمجان به علف های هرز شده و تا حد زیادی از رشد آن ها جلوگیری خواهد کرد)

7 - برخورد زمان بذرگیری با روزهای سرد پاییز و زمستان و در نتیجه نیاز به هزینه های گرمائی جهت سالن بذرگیری و همچنین مراحل خشک کردن بذور

با توجه به موارد مذکور و جهت بالا بردن میزان درآمد بسیار ضروریست که آماده سازی زمین مزرعه اصلی در اولین فرصت ممکنه صورت پذیرد . توصیه می گردد که حتی الامکان، زمین مورد نظر در فصل پاییز شخم زده شود. شخم پاییزه علاوه بر کمک به جذب بهتر نزولات آسمانی در فصول پاییز، زمستان و بهار، عملیات خاک ورزی زمین در بهار را تا حد بسیار زیادی جلو می اندازد. در غیر اینصورت، در اواخر اسفند یا اوایل بهار، به محض اینکه خاک مزرعه گاورور گردید، اقدام به عملیات خاک ورزی اولیه و ثانویه می کنیم. توصیه می گردد میزان 30 تا 40 تن کود دامی کاملاً پوسیده، قبل از خاک ورزی اولیه در زمین پخش گردد. این عملیات هر 3 تا 4 سال یکبار می بایستی تکرار گردد. با توجه به اقلیم خشک و نیمه خشک اکثر مناطق ایران، و در نتیجه میزان پایین مواد آلی خاک های زراعی در این کشور، جدی نگرفتن مسئله کود دامی اثرات غیر قابل جبرانی را برای خاک مزرعه در پی خواهد داشت.

قبل از انجام عملیات خاک ورزی ثانویه، با توجه به نتیجه آزمون خاک، کودهای شیمیائی به میزان لازم در سطح مزرعه پخش می گردد. سپس دیسک سنگین انجام می گردد تا اینکه کودهای شیمیائی با خاک کاملاً مخلوط گردند و همچنین علف های هرز جوانه زده یا سبز شده معدوم شوند . در صورت مناسب بودن خاک مزرعه پس از تسطیح، نسبت به ایجاد جوی و پشته و مالچ کشی اقدام می گردد. پس از ایجاد جوی و پشته عملیات نصب سیستم آبیاری قطره ای انجام و مالچ کشی بر روی تیپ های آبیاری انجام می گردد. نصب صحیح تیپ ها، تثبیت نمودن آن ها در محل مناسب و مالچ کشی مناسب در گیرائی نشاها و همچنین مراحل آتی مزرعه بسیار تأثیر گذار می باشد. هر نوع کوتاهی یا بی دقتی در این مرحله می تواند باعث ایجاد مشکلات عدیده در مرحله انتقال نشاء و در نتیجه تلفات بالای نشاء و محصول گردد.